Geneza i rozwój

Wielomilionowa diaspora Polska oraz bogata historia dyplomacji II i III Rzeczypospolitej, dysponują od 1998 r. unikalną placówką Muzeum Dyplomacji i Uchodźstwa Polskiego: naukowo-badawczą i archiwalną jednostką Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego. Geneza Muzeum jest złożona. Ciąg zdarzeń oraz decyzji podejmowanych często spontanicznie, ale z rozwagą, doprowadził do powołania instytucji, cenionej dziś przez rodaków rozsianych po całym świecie. Bydgoskiej placówce mogą oni przekazywać dowody swojej patriotycznej, zawodowej i organizacyjnej działalności, które otoczone należytym szacunkiem i pietyzmem, zachowane zostaną dla potomności.

W 1996 r. przyjechał do Polski z Kanady doktor Krzysztof Kiszkiel1. Była to już kolejna jego wizyta po zmianach ustrojowych w Polsce. Na uchodźstwie przebywał prawie trzydzieści lat. Jak wspomina prof. Adam Sudoł, spotkanie w Lidzbarku Welskim z wybitnym rodakiem było ciepłe, serdeczne i owocne. Wtedy właśnie po raz pierwszy dr Krzysztof Kiszkiel tak szeroko zaprezentował dokonania Wandy Poznańskiej i jej męża Karola. Z wielkim zaangażowaniem przekazywał kolejne fakty z bogatej i niezwykłej przeszłości Wandy z Dmowskich Poznańskiej oraz Karola Poznańskiego ostatniego konsula generalnego II RP w Londynie.

Wanda Poznańska pod koniec swego długiego i pracowitego życia pragnęła spotkać się z polskim historykiem i na jego ręce przekazać cenne dokumenty, dotyczące przeszłości II Rzeczypospolitej oraz relacje z wydarzeń, których była naocznym świadkiem. Możliwość zapoznania się z interesującymi materiałami zgromadzonymi w rodzinnym archiwum zadecydowała o podróży prof. Adama Sudoła do Montrealu i spotkaniu z niezwykłą osobą. Minęło zaledwie kilka miesięcy, gdy pod koniec kwietnia 1997 r., plan zaczął być realizowany. Zorganizowane przez doktorów Krzysztofa Kiszkiela, Tadeusza Hamerskiego i mgr inż. Annę Dziewońską pasjonujące spotkania z Wandą Poznańską w Jej gościnnym polskim domu, trwały do maja. Jako wielki zaszczyt i szczęście określa Profesor fakt poznania niezwykłej Polki subtelnej, ujmującej, skromnej, wrażliwej, mądrej, serdecznej, o ciepłym i przenikliwym spojrzeniu. To ona przywoływała w swej pamięci wiele mało znanych faktów dotyczących historii międzywojennej i powojennej Polski, prezentowała dziesiątki dokumentów, rękopisów, fotografii, dzieł sztuki. Wanda Poznańska, która od 1927 r. przebywała poza Polską, posługiwała się nienaganną polszczyzną.

Przed wyjazdem na spotkanie z konsulową w Kanadzie udało się zbadać większość dostępnych w polskich archiwach materiałów źródłowych, które związane były z działalnością Karola Poznańskiego. Sprowadzono do Bydgoszczy kopie ważniejszych archiwaliów konsulatu polskiego w Paryżu i Londynie, których część otrzymała później w darze Wanda Poznańska. Wizyta w Montrealu stworzyła okazję, by w toku rozmów z konsulową poszerzyć wiele interesujących wątków i znaleźć odpowiedzi na liczne pytania i dylematy.

Na mocy decyzji Wandy Poznańskiej i jej córki Magdaleny Poznańskiej-Shultz2 o darowiźnie dla uczelni w Bydgoszczy, złożonej na ręce gościa z Polski, wkrótce trafiły do Bydgoszczy niezwykle cenne materiały historyczne, których charakterystykę przedstawiono w dalszej części3.

Pomysł utworzenia w Bydgoszczy muzeum nie tylko rodziny Poznańskich, a i Dyplomacji i Uchodźstwa zrodził się właśnie w Kanadzie, tuż po deklaracji konsulowej o darowiźnie dla ówczesnej Wyższej Szkoły Pedagogicznej oraz oświadczeniu, że Karol, jako człowiek skromny nigdy nie zgodziłby się na nazwanie jego nazwiskiem muzeum, któremu podarował tak wiele.

O powodzeniu całego przedsięwzięcia zadecydował przychylny stosunek do idei utworzenia placówki muzealnej w ramach uczelni jej ówczesnego rektora prof. Józefa Banaszaka, większości członków Senatu Wyższej Szkoły Pedagogicznej oraz profesora Instytutu Historii Janusza Ostoja-Zagórskiego i prezydenta Bydgoszczy dr. Henryka Sapalskiego. Oficjalna delegacja Uczelni i miasta udała się do Kanady, by podziękować za tak wspaniały gest.

Rektor, prezydent oraz założyciel Muzeum w towarzystwie entuzjasty, a jednocześnie sponsora placówki mgr. inż. Stefana Borkowicza, wręczyli Wandzie Poznańskiej Medal za Zasługi dla Miasta Bydgoszczy oraz Medal za Zasługi dla Wyższej Szkoły Pedagogicznej. Wyjazd okazał się decydującym pociągnięciem organizacyjnym. Tam, za oceanem, można było przekonać się o tym, że jest jeszcze liczna grupa rodaków, którzy wzorem Wandy Poznańskiej pragną przekazać cenne archiwalia, książki, pamiątki, mundury wojskowe i dyplomatyczne. W tej sytuacji, podczas oficjalnego spotkania w Instytucie Polskim i Bibliotece Polskiej im. Wandy Stachiewiczówny w Montrealu, wobec zgromadzonej grupy rodaków, prezydent Bydgoszczy oświadczył, że po powrocie do Polski uczyni wszystko, by cenne dary znalazły się w godnym miejscu. Po tej zapowiedzi sprawy potoczyły się szybko. Rada Miasta Bydgoszczy przekazała ówczesnej Wyższej Szkole Pedagogicznej na potrzeby muzeum odpowiednie pomieszczenia. Został przygotowany plan remontu budynku; wiosną 1998 r. rozpoczęły się prace adaptacyjne, a już 23 czerwca uroczyście zainaugurowano działalność muzeum jako placówki naukowo-badawczej4.

W symbolicznym otwarciu muzeum jako instytucji brała udział liczna delegacja Polonii kanadyjskiej, która przebywała w Polsce od 20 do 29 czerwca 1998 r. Wśród gości byli m.in.: prof. Andrzej Wolski, dr Maria Wolska, dr Krzysztof Kiszkiel, prof. Hanna Pappius z rodziną, dr Iwona Bogorya-Buczkowska, prezes Federacji Kobiet Polskich w Kanadzie mgr inż. Anna Dziewońska. Placówka naukowo-badawcza, która posiadała już własną siedzibę, zaistniała w świecie najpierw jako instytucja. Minister Spraw Zagranicznych RP prof. Bronisław Geremek objął honorowy patronat nad działalnością Muzeum, informując o jego powołaniu wszystkie polskie ambasady i konsulaty w świecie. Zaczęły napływać kolejne dary od polskich emigrantów, osiadłych w różnych krajach, często bardzo odległych.

Prace adaptacyjne w przyszłej siedzibie nabrały tempa dzięki zaangażowaniu władz miasta i uczelni oraz wzorowej ich współpracy. Ten szczytny cel wspierały materialnie także liczne bydgoskie zakłady pracy i instytucje oraz rodacy zza granicy i osoby prywatne zamieszkałe w Polsce. Napływające dary przechowywano tymczasowo wśród zbiorów specjalnych Biblioteki Głównej WSP.

Etapy powstawania muzeum:

kwiecień-maj 1997 r. - wyjazd oraz - pierwsze spotkania i rozmowy prof. Adama Sudoła z Wandą Poznańską w Montrealu, decyzja o przekazaniu darów dla WSP w Bydgoszczy, pierwsze plany dotyczące muzeum,
październik 1997 r. - wizyta oficjalnej delegacji uczelni i miasta Bydgoszczy w Kanadzie,
marzec 1998 r. - rozpoczęcie remontu budynku,
czerwiec 1998 r. - uroczyste zainaugurowanie działalności muzeum jako instytucji,
maj 1999 r. - zakończenie remontu całego budynku,
2 czerwca 1999 r. - uroczyste otwarcie siedziby Muzeum Dyplomacji i Uchodźstwa Polskiego.

Tempo było zatem bardzo duże, co wynikało z osobistego zaangażowania wielu życzliwych przedsięwzięciu osób. Główna donatorka Muzeum Wanda Poznańska z córką Magdaleną były pełne uznania dla organizatorów placówki za ich dynamiczne działania. Pierwszym kierownikiem, a następnie dyrektorem Muzeum został jego pomysłodawca i współtwórca prof. Adam Sudoł. Muzeum jest obecnie placówką naukowo- badawczą Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego, służącą szerokim kręgom mieszkańców Bydgoszczy, regionu i kraju oraz rodakom rozsianym po całym świecie.

3 czerwca 2003 r. w wieku 105 lat zmarła w Montrealu Wanda Poznańska. Zgodnie z jej wolą została pochowana w Bydgoszczy, by być blisko tego, co mnie przez całe życie otaczało. Na mocy testamentu, który został przekazany ówczesnej Akademii Bydgoskiej, w ostatnich dniach grudnia 2004 r. przypłynęły z Kanady kolejne dary Wandy Poznańskiej i Jej rodziny: meble, srebra rodzinne, porcelana, dzieła sztuki wybitnych mistrzów. Bydgoska placówka, już dziś jedyna w swoim rodzaju w skali światowej, będzie przyciągała do naszego miasta jeszcze większą rzeszę zainteresowanych. Wspólnie z Muzeum Okręgowym w Bydgoszczy zorganizowano wystawę Dar rodziny Poznańskich. Ekspozycja w Starym Spichrzu nad Brdą cieszyła się ogromnym zainteresowaniem i została przedłużona do kilku miesięcy.

Muzeum jest jednostką ogólnouczelnianą, która pozyskuje, gromadzi, przechowuje i opracowuje, a także udostępnia wszelkie posiadane materiały do dziejów polskiej dyplomacji i uchodźstwa polskiego, wytworzone po 1918 r. Prowadzi działalność naukową i edukacyjną. Na podstawie materiałów źródłowych zgromadzonych w Muzeum napisano już kilka książek. Zbiory archiwalne zostały wykorzystane w pracach habilitacyjnych, doktorskich, magisterskich i licencjackich oraz licznych artykułach naukowych i prasowych.

Muzeum popularyzuje wiedzę historyczną na temat polskiej dyplomacji, emigracji, Polonii i Polaków zamieszkałych za granicą poprzez: udostępnianie zasobów w celach naukowych wszystkim zainteresowanym, w tym pracownikom naukowym, studentom przygotowującym prace dyplomowe, dziennikarzom, nauczycielom, organizowanie wystaw poświęconych ważnym wydarzeniom historycznym, prezentację dorobku polskich emigrantów, artystów, pisarzy, polityków i dyplomatów, organizowanie konferencji naukowych, odczytów dla studentów, a także spotkań społeczności Bydgoszczy i regionu z zasłużonymi działaczami Polonii. Działalność naukowa i organizacyjna jednostki przyczyniła się do promocji Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego i dorobku naukowo-artystycznego jego pracowników i studentów w kraju i na świecie.