Archiwum Feliksa Rembiałkowskiego

Archiwum Związku Przyjaciół Wsi Polskiej w Ameryce oraz Archiwum "Orki", jak i komplet wydawanego w latach 1955-1968 biuletynu "Orka", zostało przekazane do Muzeum Dyplomacji i Uchodźstwa Polskiego przez Feliksa Rembiałkowskiego z Chicago w 1999 r. Jest on znanym działaczem emigracyjnym PSL i bliskim współpracownikiem Stanisława Mikołajczyka.

Dar przekazany Muzeum stanowi zbiór bezcennych i unikalnych dokumentów, listów, rękopisów, obrazujących całokształt działalności emigracyjnego PSL. Ponadto w zbiorze tym znajdują się wszystkie numery "Orki" - Biuletynu Informacyjnego Polskiego Stronnictwa Ludowego Związku Przyjaciół Wsi Polskiej w Ameryce.

Feliks Rembiałkowski i jego żona Danuta systematycznie odwiedzają Muzeum i przesyłają z Chicago pokaźne paczki z wartościowymi materiałami źródłowymi. Ostatnia przesyłka nadeszła w lipcu 2008 r. Całość dokumentacji przekazanej Muzeum nazwana została "Archiwum Feliksa Rembiałkowskiego".

Pierwsze dokumenty dotarły w kilkunastu obszernych paczkach, po rozpakowaniu których okazało się, że znajdują się w przeważającej części w segregatorach, do których dokumentacja w miarę narastania była wpinana. W paczkach znajdowało się również wiele luźnych materiałów: prasa, druki, broszury, skompletowane wycinki z gazet dotyczące różnych problemów, pojedyncze egzemplarze biuletynu Międzynarodowej Unii Chłopskiej, biuletyn rozgłośni "Kraj", biuletyny "Inter-Catholic Press Agency", fotografie i materiały ikonograficzne. Paczki zawierały dużą liczbę druków okolicznościowych, nut, scenariuszy, tekstów pieśni ludowych i patriotycznych, teksty poetyckie.

Wszystkie te materiały zostały w trakcie rozpakowywania spisane, a ich kolejność w spisie była przypadkowa. Do spisu przeniesiono tytuły segregatorów, zaś luźne materiały spisano nadając im własne tytuły. W ten sposób powstał spis zdawczo-odbiorczy, ujmujący jednak w całość przekazaną z Chicago dokumentację. Ramy chronologiczne Archiwum Feliksa Rembiałkowskiego stanowią lata 1948-1997.

Obecnie Archiwum Feliksa Rembiałkowskiego jest uporządkowane i opracowane. Przysłane przez darczyńcę materiały były wymieszane, tytuły segregatorów często nie zgadzały się z ich zawartością, zaś materiały tzw. luźne wydawały się znajdować w tymże zespole akt przypadkowo. Trudność podczas porządkowania polegała na identyfikacji zespołów akt wchodzących w skład Archiwum, jak również prawidłowym wydzieleniu materiałów "obcych", które w tym zbiorze się znalazły. Bardzo pomocna do rozpoznania Archiwum Feliksa Rembiałkowskiego okazała się praca Romana Buczka Stanisław Mikołajczyk, wydana w Toronto w 1999 r. oraz treść biuletynu ZPWP i PSL "Orka".

Przy opracowywaniu, w pierwszej kolejności wyodrębnione zostały zespoły akt kół ludowych powstałych na bazie już istniejących organizacji lub powstałych od podstaw. Liczba tworzących się kół związana była ściśle z amerykańską ustawą imigracyjną, na mocy której do Stanów Zjednoczonych przybywało po drugiej wojnie światowej wielu obcokrajowców, w tym Polaków, często byłych żołnierzy. Koła ludowe przyjęły nazwę Związku Przyjaciół Wsi Polskiej (ZPWP) w Ameryce i skupiały Polaków - już obywateli amerykańskich. Wraz z rozwojem ZPWP w Ameryce w sposób naturalny zaistniała potrzeba koordynowania ich działalności, a także współpracy międzyorganizacyjnej. W związku z tym powstał w Chicago naczelny Komitet Wykonawczy ZPWP, który bardzo blisko współpracował z NKW PSL w Waszyngtonie, czyli ze Stanisławem Mikołajczykiem.

17 lutego 1952 r. odbył się w Chicago Walny Zjazd Delegatów ZPWP w Ameryce. Przybyło 100 delegatów reprezentujących Chicago, Detroit, Nowy Jork i organizacje w innych stanach i miastach. Prezesem Związku, stanowiącego główne oparcie grupy Mikołajczyka w Ameryce, był najpierw Józef Migała, a od 1952 r. Bolesław Krakowski10. Walny Zjazd ZPWP, równolegle do zjazdów PSL, które odbyły się w Europie, poparł Mikołajczyka i potwierdził siłę PSL na emigracji. Było to poparcie Polaków - obywateli amerykańskich, członków ZPWP w Ameryce.

ZPWP, z inspiracji Tadeusza Paula - sekretarza NKW PSL, rozpoczął w 1955 r. wydawanie miesięcznika "Orka" - jedynego polskojęzycznego pisma ludowców w Stanach Zjednoczonych i Kanadzie.

ZPWP nie był partią polityczną, choć posiadał prawie wszystkie jej atrybuty. Od 1949 r. miał statut, który określał cele i zadania organizacji, ustalał jej strukturę i władzę, powoływał także Komisję Rewizyjną oraz Sąd Koleżeński. Wśród przekazanych dokumentów znajdują się dwa egzemplarze statutu ZPWP w Ameryce; pierwszy, jak wspomniano, pochodzi z 1949 r., drugi, przeredagowany, prawdopodobnie z lat 50. nie jest opatrzony datą11.

Podczas opracowywania zbioru oddzielone zostały dokumenty wytworzone przez działające w Chicago Koła ZPWP w Ameryce.

Dokumentacja Kół Związku Przyjaciół Wsi Polskiej w Ameryce

Najobszerniejszą dokumentację ma Koło im. A. Czapskiego (nr 3). Prezesem tego Koła od 27 marca 1955 r. był Julian Piotrowski, a wiceprezesem Feliks Rembiałkowski. Wydzielone zostały protokoły zebrań Koła z lat 1952-1956 pisane odręcznie w dwu zeszytach. Zachowały się protokoły zebrań w maszynopisach z lat 1962 i 1963. Kolejna grupa akt to korespondencja zarządu Koła im. A. Czapskiego, prowadzona od 1948 do 1985 r. Jest to korespondencja przychodząca, jak i wychodząca. Ukazuje początki kół ludowych i zmiany zachodzące w ich działalności.

Ponadto zachowały się dokumenty Komisji Rewizyjnej Koła im. A. Czapskiego - protokoły, dowody finansowe (rachunki Koła, rozliczenia, sprawozdania finansowe z lat 1958-1968).

Oddzielne teczki akt stanowią sprawozdania z działalności Koła za lata 1958-1959 oraz 1962.

• Teczka zawierająca dokumentację Koła im. T 1. hugutta z Chicago, w skład której wchodzą listy członków oraz zawiadomienia o zebraniach,
• Teczka z dokumentacją Koła im. W. Witosa, zawierająca protokoły zebrań Koła,
• Teczka z dokumentacją Koła M. Rataja, zawierająca sprawozdania ze swojej działalności z lat 1956 i 1957,
• Teczka z dokumentacją Koła "Piast" w Bostonie, zawierająca sprawozdanie z założenia Koła i jego działalności z roku 1957.

Omówione zbiory akt, oprócz dokumentacji Koła im. A. Czapskiego, są niekompletne, często wręcz pojedyncze. Protokoły z zebrań zawierają w punktach omawiane tematy; nie posiadają natomiast pisanych załączników. Prawdopodobnie nie przedkładano materiałów w formie pisemnej do protokołów. Mimo to stanowią one cenne źródło poznania działalności Związku Przyjaciół Wsi Polskiej w Ameryce.

Dokumentacja Zarządu Głównego ZPWP w Ameryce

Kolejna grupa akt związana jest z działalnością Zarządu Głównego ZPWP w Chicago oraz istniejących Kół w Okręgu Środkowy Zachód. Występują tutaj:

• Protokoły zebrań Naczelnego Komitetu Wykonawczego ZPWP w Chicago z lat 1956-1969,
• Sprawozdania z działalności kół Zarządu Głównego ZPWP z lat 1960-1962,
• Rezolucja podjęta podczas obrad Rady Naczelnej (następnie Zarządu Głównego) oraz szczegółowy projekt działalności PSL z 1958 r.,
• Korespondencja przychodząca i wychodząca ZG ZPWP w Chicago z NKW PSL w Waszyngtonie, wśród której znajdują się komunikaty, zawiadomienia, informacje - opracowania, wytyczne do działalności dla ZPWP w Ameryce. Obejmują one lata 1953-1967,
• Dokumentacja Komisji Rewizyjnej ZPWP w Chicago z lat 1950-1954,
• Regulamin sądów partyjnych (koleżeńskich) ZPWP w Chicago z 1955 r. Są tu orzeczenia Sądu Koleżeńskiego ZPWP w Ameryce w sprawie wykluczenia ze Związku: Adama Bitońskiego, (Imię) Leśniaka i Józefa Mróz-Młota z lat 1960-1961,
• Statut ZPWP w Ameryce z datą 28 lutego 1954 r.,
• Oddzielną grupę akt stanowią materiały dotyczące sprawy J. Mróz-Młota, członka PSL i ZPWP w Ameryce. Wydzielono tutaj:
  • "Wyzwolenie Ludu" - biuletyn redagowany przez J. Mróz-Młota przed wydaleniem go z PSL i ZPWP z lat 1956-1959,
  • Pisma i opracowania J. Mróz-Młota przed wydaleniem go z PSL - 1959 r.,
  • Orzeczenie Sądu Koleżeńskiego ZPWP w Ameryce w sprawie wykluczenia z ZPWP J. Mróz-Młota, Leśniaka i Bitońskiego z lat 1960-1961,
  • W PSL w sprawie wykluczenia Józefa Mróz-Młota z PSL z 1960 r.,
  • Pisma - opracowania J. Mróz-Młota po wystąpieniu z szeregów PSL i jego działalności w American Birch Society (organizacja traktowana przez PSL za wywrotową) z lat 1969-1974.
  Materiały te odzwierciedlają konflikt wewnętrzny w PSL, jaki wybuchł jesienią 1960 r., kiedy to Stanisław Mikołajczyk usunął z PSL Adama Bitońskiego oraz tych, którzy go poparli12.
• Kolejny zbiór dokumentów to różnego rodzaju materiały i opracowania z lat 1961-1965, które przedstawiają sytuację w Stronnictwie oraz sytuację polityczną w Polsce po Zjeździe Zjednoczeniowym PSL w Brukseli w 1961 r., gdzie wybrano nowe władze PSL z Władysławem Zarembą jako prezesem NKW i Stanisławem Wójcickim, jako sekretarzem naczelnym oraz Adamem Bitońskim jako przewodniczącym Rady Europejskiej PSL. Po Zjeździe znacznie osłabła pozycja Stanisława Mikołajczyka jako przywódcy ruchu ludowego13.
• Bardzo obszerną grupę wśród akt ZPWP w Ameryce od 1968 r. stanowi korespondencja:
  • od instytucji i osób prywatnych z lat 1968-1995,
  • od Jana Parafiniaka z Warszawy do Feliksa Rembiałkowskiego z lat 1983, 1988, 1989,
  • Do Feliksa Rembiałkowskiego od Wandy Ferens z Warszawy z 1989 r. w sprawie wsparcia charytatywnego,
  • ZPWP z Muzeum Wincentego Witosa w Wierzchosławicach i Muzeum Historii Polskiego Ruchu Ludowego w Warszawie z 1995 i 1996 r.,
  • od B. Krakowskiego z lat 1995-1996,
  • do Feliksa Rembiałkowskiego od Janusza Borowczaka - sekretarza PSL we Francji z lat 1995-1997,
  • do ZPWP w Ameryce od Pawła Muchy dotycząca sytuacji wsi polskiej i chłopów w latach 1988- 1989,
  • ze Stowarzyszeniem Weteranów Armii Polskiej w Ameryce z lat 1996-1997,
  • dokumentacja pomocy charytatywnej organizowanej przez ZPWP w Ameryce adresowanej do Polski z lat 1959-1971 oraz 1986-1990,
  • dokumentacja "Okrągłego Stołu" oraz odezwa Pawła Muchy - zasłużonego działacza PSL do Czesława Kiszczaka - lata 1986, 1989,
  • dokumenty i korespondencja w sprawie zrealizowania filmu na terenie Stanów Zjednoczonych o tematyce związanej z działalnością ruchu ludowego na emigracji z lat 1995, 1997.

Wśród dokumentów zachował się także protokół zebrania NKW PSL - Zespół Europejski (Belgia) z 27-28 maja 1967 r. z okresu rozłamu i kryzysu wewnętrznego w PSL. Wyróżnić należy także protokół Walnego Zebrania Zarządu ZPWP w Chicago z roku 1979.

Niekompletna i nieadekwatna do sytuacji w PSL i ZPWP w Ameryce jest dokumentacja z lat 1970- 1990. Przede wszystkim jest to korespondencja prowadzona przez Feliksa Rembiałkowskiego, głównie dotycząca spraw społeczno-charytatywnych. Na podstawie oglądu tej dokumentacji można wywnioskować, że Związek Przyjaciół Wsi Polskiej w Ameryce przestaje być ugrupowaniem aktywnym, a w jego szeregach można zauważyć postępującą asymilację członków ze społeczeństwem kraju osiedlenia.

Następną, dość pokaźną część akt, stanowi dokumentacja związana ze śmiercią i uroczystościami pogrzebowymi i żałobnymi prezesa PSL Stanisława Mikołajczyka. Są tu opracowania, artykuły i wycinki prasowe, nekrologi, fotografie, a także mowy wygłaszane nad grobem zmarłego. Wśród akt znajdują się także dokumenty przedstawiające sytuację w ruchu ludowym na emigracji po śmierci Stanisława Mikołajczyka, czyli pod koniec lat 60. Z zachowanych dokumentów wynika, że w łonie PSL ożyły konflikty z dawnych lat i nastąpił głęboki rozłam.

Po śmierci Stanisława Mikołajczyka na czele NKW PSL stanął Józef Rzemieniewski, dotychczasowy wiceprezes, kierujący od kilku lat organizacją w Belgii. Drugim przywódcą Stronnictwa był Franciszek Wilk, prezes Rady Naczelnej i organizacji PSL w Wielkiej Brytanii. Trzeci lider, sekretarz naczelny NKW PSL Tadeusz Paul, stojący na czele ludowców w USA, zmarł w 1967 r. Istniał również Komitet Zagraniczny PSL ze Stanisławem Bańczykiem i Stefanem Korbońskim na czele. Między tymi ośrodkami i ich przywódcami doszło do rywalizacji o przywództwo w PSL. W dniach 19-20 października 1968 r. odbył się w Brukseli Kongres, na który przybyli przedstawiciele wszystkich stron i ustalono płaszczyznę wspólnego działania. Uchwalono deklarację programową i szereg rezolucji. Na czele Rady Naczelnej zjednoczonego PSL stanął Stanisław Bańczyk, prezesem NKW został Franciszek Wilk, natomiast sekretarzem naczelnym Józef Rzemieniewski, a zastępcą sekretarza naczelnego - Feliks Rembiałkowski.

Dokumentacja prasowa ZPWP w Ameryce

Z roku 1954 zachowała się obszerna dokumentacja, której nadano w ZPWP tytuł "Przegląd prasy obcej: endeckiej, sanacyjnej i socjalistycznej wrogiej PSL-owi". Prasa ta, zdaniem ZPWP, podsycała istniejący kryzys, dążąc do rozbicia ruchu ludowego poprzez totalną krytykę działalności PSL i Stanisława Mikołajczyka.

Oprócz prasy zajmującej się jednym z kryzysów w PSL, zachowały się nagromadzone przez ZPWP w Ameryce wycinki z gazet, całe tytuły prasowe, drukowane zeszyty itp. materiały, dotyczące całokształtu działalności ruchu ludowego, emigracji oraz sytuacji w Polsce. Są wśród tych dokumentów wycinki prasowe dotyczące i opisujące działalność aktywistów PSL. Dokumenty są zebrane w dwa zbiory: cz. I - oryginały i cz. II - kopie. Pochodzą one z lat 1949-1989.

Z Archiwum Feliksa Rembiałkowskiego wydzielono grupę dokumentów, wśród których są druki, karty okolicznościowe, pisma okazjonalne, życzenia, programy organizowanych imprez, ulotki itp. druki dotyczące życia społeczno-kulturalnego członków ZPWP w Ameryce oraz działających wcześniej kół ludowych. Ta grupa dokumentów pochodzi z lat 1936-1997.

Bardzo obszerny materiał dokumentacyjny dotyczy najważniejszego zapewne dla ludowców, także dla ZPWP w Ameryce, święta ludowego, jakim były corocznie obchodzone dożynki. Z akt wynika, że dożynki starannie przygotowywano i uroczyście obchodzono. Była to okazja do spotkań i świętowania we wspólnym gronie, a także wymiany poglądów polskiej emigracji związanej z ruchem ludowym. Zachowane dokumenty to:

• Dożynkowe bilety i zaproszenia w postaci 1. oryginalnych druków oraz ich kserokopii z lat 1953-1989,
• Scenariusze uroczystości - były to głównie inscenizacje polskiej poezji i literatury pięknej w amatorskim wykonaniu członków ZPWP,
• Dokumentacja młodzieżowego chóru im. J. Paderewskiego, którym szczycił się ZPWP. Zachowały się tutaj nuty, często zebrane w poszyty, teksty pieśni partyzanckich, patriotyczno-ludowych i kościelnych,
• Osobna teczka zawiera dokumentacje obchodów święta ludowego w 1964 r.

Zbiór fotografii

Obok dokumentów "pisanych", w Archiwum Feliksa Rzemieniewskiego znajduje się pokaźna liczba fotografii. Ilustrują one wydarzenia związane z działalnością ZPWP w Ameryce, przedstawiają portrety działaczy tej organizacji oraz dokumentują obchodzone święta ludowe i organizowane przez ludowców imprezy.

Na uwagę zasługuje okazały album zdjęć zatytułowany: "50 lat pracy organizacyjnej w Polskim Stronnictwie Ludowym i Związku Przyjaciół Wsi Polskiej w Ameryce Feliksa i Teresy D. Rembiałkowskich, Chicago, IL USA 1948-1998", obrazujący życie na emigracji, a przede wszystkim działalność w ramach ZPWP w Ameryce Feliksa Rembiałkowskiego i jego żony Teresy Danuty. Znajdujące się w albumie fotografie stanowią znakomity, uzupełniający materiał źródłowy do poznania dziejów powojennego ruchu ludowego w Ameryce.

Dokumenty osobowe Feliksa Rembiałkowskiego

Feliks Rembiałkowski przekazał również część swoich dokumentów osobowych. Pośród nich znajduje się: własnoręcznie spisany życiorys z lat 1955, 1969 oraz 1998 i legitymacje, wejściówki, bilety adresowane do F. Rembiałkowskiego, a także wnioski o przyznanie odznaczeń.

Ocena Polonii amerykańskiej Związku Przyjaciół Wsi Polskiej w Ameryce

W aktach ZPWP znajdują się dokumenty z 1953 r., obrazujące sytuację Polonii amerykańskiej. Problematyka ta jest przedstawiona w formie listu otwartego.

Kongres Polonii Amerykańskiej

Są to materiały wybiórczo przedstawiające działalność Kongresu Polonii Amerykańskiej, który został utworzony w Buffalo w maju 1944 r. przez 2,5 tys. delegatów reprezentujących największe związki polonijne: Związek Narodowy Polski, Zjednoczenie Polskie Rzymsko-Katolickie, Związek Polek w Ameryce, Związek Sokolstwa Polskiego, Komitet Narodowy Amerykanów Polskiego Pochodzenia oraz przedstawicieli licznych związków, parafii, gazet polskich i instytucji. Liderem był Karol Rozmarek - przywódca Polonii amerykańskiej.

Kongres Polonii Amerykańskiej stanowił ważne wsparcie dla polityki rządu polskiego na uchodźstwie. Opowiadał się przeciwko postanowieniom jałtańskim w sprawie Polski, umocowywał legalność rządu polskiego w Londynie. Poza tym miał poparcie w szeregach Polonii (około 6 mln) oraz duży potencjał finansowy i propagandowy w USA (94 polskie wydawnictwa, w tym 9 dzienników).

14 grudnia 1947 r. PSL ze Stanisławem Mikołajczykiem na czele i Kongres Polonii Amerykańskiej podpisały porozumienie o współpracy i współdziałaniu z Polonią amerykańską15.

Działalność Polskiego Narodowego Komitetu Demokratycznego (PNKD)

Kolejna, odrębna grupa akt poświęcona jest działalności PNKD i jego związkom z PSL. Polski Narodowy Komitet Demokratyczny powstał 2 maja 1950 r. na czele ze Stanisławem Mikołajczykiem. W jego skład weszli przedstawiciele PSL, Stronnictwa Pracy Popiela oraz Stronnictwa Demokratycznego. PNKD miał aspiracje do pełnienia roli przedstawiciela polskiej emigracji demokratycznej, która jako jedyna ma prawo do reprezentowania polskiej polityki. PKND określany był przez wchodzące weń stronnictwa jako reprezentacja polityczna, uchwałodawcza i kontrolująca. Powołano organ wykonawczy, tzw. Wydział Wykonawczy PNKD. Cele PNKD:

• Walka z komunizmem w Polsce 1. (o uwolnienie Polski z komunizmu),
• Wprowadzenie i ugruntowanie w Polsce ustroju demokratycznego,
• Obrona i reprezentacja sprawy polskiej na arenie międzynarodowej,
• Współpraca z przedstawicielami krajów zza "żelaznej kurtyny" przebywającymi na emigracji,
• Propagowanie sprawy polskiej w "wolnym świecie",
• Niesienie pomocy ludności polskiej.

Znaczenie polityczne PNKD bazowało na osobistej pozycji Stanisława Mikołajczyka na arenie międzynarodowej, a przede wszystkim w Stanach Zjednoczonych, gdzie przez długi czas uchodził za najważniejszego polskiego polityka. Grupę akt PNKD otwiera sprawozdanie z działalności od jego powstania do 31 grudnia 1951 r.

Kolejne dokumenty to referaty, sprawozdania, opracowania z lat: 1952-1955 oraz 1955-1957.

Zachowały się również dokumenty obrazujące wymianę poglądów między Stanisławem Mikołajczykiem - prezesem PNKD a Karolem Popielem - przewodniczącym Wydziału Wykonawczego PNKD z lat 1955-1956.

Dokumentacja Międzynarodowej Unii Chłopskiej

Następna grupa akt przedstawia działalność Międzynarodowej Unii Chłopskiej. Jest to dokumentacja szczątkowa, która napływała do ZPWP w Ameryce prawdopodobnie w celach informacyjnych. Występują tutaj:

• Dokumenty, opracowania, wystąpienia i protokoły posie 1. dzeń III Kongresu Międzynarodowej Unii Chłopskiej z 1952 r.,
• Podobna dokumentacja z VI Kongresu tej organizacji, który odbył się w 1959 r.,
• Memoriał Międzynarodowej Unii Chłopskiej w sprawie aktualnej sytuacji na świecie z 1961 r.,
• Dokumentacja dotycząca sporu Stanisława Mikołajczyka z kierownictwem Międzynarodowej Unii Chłopskiej i jej sekretarzem generalnym Dymitrowem.

Międzynarodowa Unia Chłopska w 1948 r., w chwili kiedy Mikołajczyk obejmował jej przewodnictwo, skupiała partie ludowe Europy Środkowowschodniej i Bałkanów oraz ich przywódców16.

Dokumentacja Naczelnego Komitetu Wykonawczego PSL

W Archiwum Feliksa Rembiałkowskiego zachowały się również i zostały wyodrębnione następujące dokumenty NKW PSL z lat 1949-1968:

• najwcześniejsze dokumenty to korespondencja wychodząca i przychodząca NKW PSL do Stronnictwa działającego we Francji, Szwajcarii i Niemczech z lat 1949-1952,
• opracowania Stanisława Wójcika - sekretarza PSL "PSL w walce z komunistami" z 1950 r. oraz "Chłopi w walce o demokrację". Zawierają one tezy programowe Stronnictwa, sposoby i przejawy walki z komunizmem. Charakteryzując tę grupę dokumentów należy stwierdzić:
• wyraźne odzwierciedlenie w materiałach archiwalnych wchodzących w tę grupę akt ma wewnątrzpartyjny kryzys, jaki istniał w PSL w latach 1953-1954,
• zachowały się uchwały terenowych organizacji PSL oraz ich opinie na temat wewnątrzpartyjnego kryzysu, a także oświadczenia znanych działaczy PSL, przedstawiające ich stanowiska wobec kryzysu,
• cenne materiały źródłowe zawierające sprawozdanie sekretarza NKW PSL Tadeusza Paula. W sprawozdaniu tym opisuje on okres działalności Stronnictwa od I Kongresu PSL w 1955 r. do września 1959 r.,
• podsumowującym i wyrażającym opinię o kr - yzysie roku 1954 w PSL jest dokument "Sytuacja w PSL" z 1955 r.

Opisywana powyżej dokumentacja przedstawia bardzo poważny konflikt, który narodził się w latach 50. między głównymi przywódcami PSL w Waszyngtonie. Z dokumentów wynika, że konflikt stopniowo narastał i był wywołany stylem kierowania PSL przez Mikołajczyka, który wykluczał kolegialne metody pracy, jednoosobowo podejmował istotne dla Stronnictwa decyzje, traktował członków władz wykonawczych jak wykonawców swoich decyzji, nie jak partnerów w decydowaniu, samodzielnie dysponował funduszami Stronnictwa. Zarzucano Mikołajczykowi utratę jego pozycji i popularności wśród Polonii amerykańskiej oraz zaprzestanie aktywnej działalności na arenie międzynarodowej.

Dokumenty Kongresów PSL

W Archiwum Feliksa Rembiałkowskiego zachowały się również dokumenty z Kongresów Polskiego Stronnictwa Ludowego: II - odbywającego się w Paryżu w 1959 r., III - zorganizowanego także w Paryżu w 1963 r. oraz IV Kongresu PSL w Brukseli - z 1968 r. Są to jednak materiały niepełne, szczątkowe i wybiórcze, głównie sprawozdania i protokoły bez załączników.

"Orka" Biuletyn Informacyjny Polskiego Stronnictwa Ludowego Związku Przyjaciół Wsi Polskiej w Ameryce

Komplet wszystkich egzemplarzy "Orki" znajduje się w Polsce tylko w dwóch miejscach: w Muzeum Dyplomacji i Uchodźstwa Polskiego Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy oraz w Zakładzie Historii Ruchu Ludowego przy NKW PSL w Warszawie. "Orka" przekazana została do MDiUP w formie roczników estetycznie i starannie zszytych, w twardej ciemnozielonej oprawie, opatrzonej napisem ORKA i oznaczeniem kolejnego roku. Feliks Rembiałkowski przekazał wszystkie numery tego pisma, jakie ukazały się od początku do zaprzestania wydawania tego pisma.

"Orka" - Biuletyn Informacyjny Polskiego Stronnictwa Ludowego i Związku Przyjaciół Wsi Polskiej w Ameryce, to organ prasowy polskich ludowców w Ameryce, wydawany jako miesięcznik w latach 1955- 1968 w Chicago. Pismo powstało z inspiracji Tadeusza Paula, ówczesnego Sekretarza Naczelnego Zarządu Głównego ZPWP w Ameryce, a pierwszy numer miesięcznika ukazał się w marcu 1955 r. Zbiegło się to w czasie z wewnętrznym kryzysem i rozłamem w Polskim Stronnictwie Ludowym, polegającym na niemożności wypracowania porozumienia ze Stanisławem Mikołajczykiem, który skupił władzę w środowiskach ludowców, pełniąc następujące funkcje: przewodniczącego NKW PSL, przewodniczącego Międzynarodowej Unii Chłopskiej oraz przewodniczącego Polskiego Narodowego Komitetu Demokratycznego.

"Orka" była organem prasowym "obozu Mikołajczyka", a celem jej twórców było skupienie wokół osoby Mikołajczyka Polonii amerykańskiej i obrona jedności oraz zwartości polskiego ruchu ludowego na emigracji. Realizowano ten cel poprzez propagowanie na łamach pisma publicystyki służącej walce z komunizmem w Polsce, walce o Polskę niepodległą i demokratyczną, eksponowanie idei, które mogły przezwyciężyć rozbicie wewnątrz ruchu ludowego.

Miesięcznik "Orka" miał początkowo skromną formę biuletynu informacyjnego ZPWP w Ameryce, jednak z czasem zmienił się w Biuletyn Informacyjny Polskiego Stronnictwa Ludowego i Związku Przyjaciół Wsi Polskiej w Ameryce. Jako pismo ludowców prezentował myśl polityczną emigracyjnego PSL. Wyrażało się to w doborze tematyki i materiałów, a także w odpowiednim ich przedstawianiu. Było to pismo tworzone przez grupę działaczy ludowych, a nie profesjonalnych dziennikarzy, co wywarło wpływ na jego kształt i poziom. Od początku istnienia "Orka" miała jednak oddany i wielce zaangażowany zespół redakcyjny, w skład którego wchodzili, m.in. Feliks Rembiałkowski, Józef Chłanda i Bolesław Biłogan - jako naczelny redaktor pisma, wytrwały i konsekwentny w wykonywaniu powierzonego mu przez Tadeusza Paula zadania redagowania "Orki".

Zespół redakcyjny tworzył pismo bezinteresownie, w chwilach wolnych od pracy zawodowej. Nie ustalono stałego podziału obowiązków. Każdy z twórców "Orki" po części pisał, pracował przy składzie numeru, powielał i kolportował. Odpowiedzialnym za merytoryczną stronę artykułów był Bolesław Biłogan, choć Stanisław Mikołajczyk stwierdził na łamach "Orki", że ostatecznie cała odpowiedzialność za treść pisma ciąży na nim17.

"Orka" zaistniała dzięki pomocy finansowej, na którą składały się drobne, dobrowolne datki członków Kół PSL oraz Kół ZPWP w Stanach Zjednoczonych i Kanadzie. Dzięki temu finansowemu wsparciu nie było konieczności sprzedawania miejsca reklamowego na łamach pisma ani prowadzenia prenumeraty.

Niewątpliwym sukcesem "Orki" było jej wieloletnie przetrwanie w warunkach emigracyjnych, w których nawet wielkie pisma polonijne, opierające istnienie na sprzedaży miejsc ogłoszeniowych i reklamowych, borykały się z trudnościami finansowymi.

Propagująca idee wolnej, niekomunistycznej i demokratycznej Polski "Orka" wszystkie te postawione sobie cele, zdaniem Tadeusza Paula, spełniła18. Osiągnięto to poprzez scalanie i jednoczenie szeregów ludowców oraz dzięki nawiązanej łączności międzyorganizacyjnej na terenie Ameryki. Złagodzony został również rozłam w PSL i ZPWP dzięki upowszechnianiu wśród Polonii idei politycznych PSL i współpracy ze starą i nową polską emigracją polityczną, należącą do różnych obozów. Dowodem na to są przedruki w prasie polonijnej tekstów publikowanych w "Orce".

Na łamach "Orki" wyraźnie widoczne są nieustanne konflikty i rozłamy, które rozgrywały się w szeregach PSL. Oprócz spraw politycznych, okazjonalnie omawiane były zagadnienia społeczne i kulturalne.

Początkowo "Orka" w układzie treści nie miała stałych tematycznych działów, które są charakterystyczne dla pism periodycznych. Teksty o różnej tematyce przeplatały się w dowolny sposób. Każdy kolejny numer posiadał własny układ artykułów. Z biegiem czasu zamieszczano na łamach miesięcznika stałe rozdziały: "Wiadomości z Polski" oraz "Z życia organizacyjnego ZPWP w Ameryce". Na ten ostatni składały się, m.in. dokładne sprawozdania z funkcjonowania organizacji we wszystkich aspektach jej działalności. Publicystyka "Orki" stanowi wykładnię polityczną nurtu mikołajczykowskiego w emigracyjnym PSL. Wszystkie artykuły dotyczące spraw politycznych w Polsce i na świecie omawiane były w aspekcie poglądów Mikołajczyka. Dawały one ostrą krytykę polityki reżimu w Polsce, która była dla twórców "Orki" główną metodą walki o wolną, demokratyczną Polskę.

Spory społeczne w "Orce" dotyczyły głównie polityki społecznej w kraju wobec wszystkich grup społecznych, ale szczególnie dużo miejsca poświęcono sytuacji chłopów, a także sprawom dotyczącym sytuacji Kościoła w Polsce, prześladowaniom księży i osób wierzących oraz nieustannej walce prowadzonej przez Kościół katolicki z komunizmem.

Artykuły poświęcone kulturze upowszechniały polską kulturę i jej twórców, przedstawiały wydarzenia kulturalne odbywające się w kraju, relacjonując także przebieg obchodów rocznicowych na emigracji. Opisywały także życie i działalność osób, które odegrały znaczną rolę w polskiej historii i kulturze.

"Orka" nie zapominała o zamieszczaniu nekrologów, wspomnień w rocznice śmierci wybitnych osób, szczególnie związanych z ruchem ludowym. Zamieszczano także informacje o nowościach wydawniczych, obszerne relacje z dożynek, imprez i uroczystości polonijnych. Autorem bardzo wielu artykułów, komunikatów i materiałów o różnej tematyce był Stanisław Mikołajczyk.

Miesięcznik wydawany był w formie poszytu pisanego na maszynie i powielanego, jak na owe czasy, bardzo czytelnie i profesjonalnie. Posiada okładkę z grubego brystolu, na której, na tle wschodzącego słońca, widnieje wizerunek orzącego pługiem zaprzęgniętym do pary koni. Na dole okładki umieszczono czterolistną koniczynę. Na tle promieni słonecznych widnieje duży napis ORKA, na dole zaś napis "Biuletyn Informacyjny Polskiego Stronnictwa Ludowego Związek Przyjaciół Wsi Polskiej w Ameryce". Numer rocznika oznaczony jest cyfrą rzymską i równocześnie arabską. Okładka zaaranżowana jest w kolorach białym i zielonym.

Zamieszczane w "Orce" artykuły były cenzurowane przez ludzi Mikołajczyka. Przywódca ludowców sam pisał o tym na łamach biuletynu. Tekstów innych niż utrzymane w stylu politycznych poglądów Stanisława Mikołajczyka na łamach biuletynu nie zamieszczano.

Najwięcej miejsca na swoich stronach "Orka" poświęcała ruchowi ludowemu na emigracji. Poddawała też ostrej krytyce sytuację społeczno-polityczną w Polsce, rządzącą partię i polskie władze. Może stanowić źródło do poznania życia kulturalnego Polonii oraz badań polskiej emigracji powojennej, głównie okręgu chicagowskiego. "Orka" rejestrowała wszystkie ważniejsze problemy i wydarzenia z życia emigracyjnego PSL, komentowała także wydarzenia polityczne w Stanach Zjednoczonych i na świecie. W polskiej historiografii nie powstało do tej pory pełne naukowe opracowanie dorobku myśli politycznej i społecznej polskiego ruchu ludowego, utrwalonej na kartach "Orki".